N
NESCAFE
Ziyaretçi
MUHASEBE VE DENETİM MESLEĞİNDE YENİ BİR ALAN ?ADLİ MUHASEBECİLİK,HİLE DENETÇİLİĞİ VEYA ARAŞTIRMACI MUHASEBECİLİK''
Prof.Dr.Nejat BOZKURT
Marmara Üniversitesi
I- GENEL AÇIKLAMA
AL CAPONE? Yalnızca Bir Muhasebeci Tarafından Yakalanabilmiştir? ABD?de ?İç Gelirler Servisi (IRS)?, hazırladığı bir posterde kendileri ile yukarıdaki ibare aracılığı ile övünmektedir. Suç İmparatorunu yasal gücü ile yakalayamayan devlet, IRS in bir özel ajanını kullanarak AL CAPONE?u ele geçirmiştir (1)
Yukarıdaki örnek olayında sembolik desteğiyle, 1980?li yıllardan itibaren ağırlıklı olarak ABD olmak üzere gelişmiş olan ülkelerde önemli bir meslek yaygın bir biçimde gelişmeye başlamıştır. Bu meslek orijinal ismi ile ?Forensic Accounting? olarak anılmaktadır. Forensic kelimesi sözlük anlamı ile ?Mahkemeye ait?, ?Adli davalarda bir standart olarak kabul edilme? biçimlerinde açıklanabilmektedir (2). Dilimize örneğin ?Adli Tıp? örneğinde olduğu gibi ?Adli Muhasebe?, uygulayan açısından ?Adli Muhasebeci? olarak çevrilebilecek bu mesleği makalemizde tanıtmaya ve önerilerde bulunmaya çalışacağız.
Ülkemizde, ne yazık ki uygulaması olamayan bu mesleğin kapsamı ve özellikleri aşağıda yer alan bölümlerde genel olarak açıklanmıştır.
II- ADLİ MUHASEBECİLİK MESLEĞİNİ GEREKTİREN NEDENLER
Yukarıda girişini yapmaya çalıştığımız mesleğe ilişkin gereksinim Batı ülkelerinde 1980?li yıllardan sonra aşağıda sıralayacağımız nedenlerden dolayı doğmuştur. Görüleceği gibi ülkemizdeki durumda farklı bir biçimde ortaya çıkmayacaktır (3)
- Toplumda bireyler ve kurumlar artan oranda mahkemelere başvurmaya başlamıştır,
Ticari işlemler giderek karmaşıklaşmaktadır,
- Toplumda, bireyler ve kurumlarla devletin ilişkileri giderek sorun doğurmaya başlamıştır,
- İşletmelerde çalışanların yaptıkları yolsuzluklar giderek artmakta ve ortaya çıkartılması ve de önlenmesi zorlaşmaktadır,
- Artan sayıda ve büyük tutarlarda işletme başarısızlıkları yaşanmaktadır,
- Avukatlar ve mahkemeler karşılaştıkları olaylarda daha fazla uzman desteğine gerek duymaktadırlar.
Yukarıda sayılan özet nedenlerden dolayı, işletmeler, avukatlar, mahkemeler ve diğer kamu kurumları sorunların çözümünde destek hizmeti verecek bir mesleğe gereksinim duymaktadırlar.
III- ADLİ MUHASEBECİLİK MESLEĞİNİN KAPSAMI
Çeşitli nedenlerin etkisiyle zorunlu olarak ortaya çıkan bu meslek muhasebe uygulamalarının yapısını değiştirmiştir. Standart olarak kayıtlarda yer alan sayıların ön yüzü ile uğraşan muhasebeciler, bu meslek ile birlikte sayıların arkada kalan dünyasına bakmaya ve sorgulamaya başlamışlardır. Bu meslek aracılığı ile muhasebe bilgisi ve hüneri yasal sorunlar yönünde ağırlıklı olarak uygulanmaya başlamıştır. Günümüzün karmaşık ekonomik yapısında bu uygulama kaçınılmaz bir duruma gelmiştir. Adli Muhasebe mesleğinin uygulama kapsamını üç ana bölüme ayırmak ve açıklamalar getirmek mümkündür (4)
- Dava destek danışmanlığı,
- Uzman şahitlik,
- Hile denetçiliği veya araştırmacı muhasebecilik.
A- DAVA DESTEK DANIŞMANLIĞI
İçeriğinden kolayca anlaşılacağı gibi mesleğin bu uygulama alanında, adli muhasebecilerin bir adli dava öncesinde veya sürme aşamasında ilgili avukata çeşitli açılardan hizmet vermesi yer almaktadır. Günümüzde avukatların yürütmek durumunda kaldıkları bir davada adli muhasebecilerin verecekleri hizmetleri almaya gereksinimleri bulunmaktadır. Bu danışmanlığın uygulama alanı çok geniştir.
Adli muhasebecilerin avukatlara dava öncesinde veya sırasında verecekleri hizmetleri iki temel işlevde toplayabiliriz (5)
- Gerekli verilerin ortaya konulması,
- Toplanan verilerin analiz edilmesi.
Gerekli verilerin ortaya konulması sürecinde, avukatların bir yasal işlemde gereksinim duyacakları verilerin ilgili, yeterli ve doğru olarak saptanması ve sunulması faaliyeti yer almaktadır. Analiz etme sürecinde ise mahkemeye sunulacak mali nitelikli verilerin değerlendirilmesi ve avukatların bu bulguları yorumlamasına yardım etme amacı yer almaktadır.
Adli muhasebecilerin dava destek danışmanlığının alanına çok çeşitli konular girmektedir. Bunların bazılarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
- Her türlü yolsuzluk davaları,
- İşletme değerlemeleri,
- Hasar ve zarar tahminleri,
- Sigorta anlaşmazlıkları,
- Anlaşmalardan doğan sorunlar,
- Patent, hak ve markalarla ilgili doğan sorunlar,
- İşletmelerle ilgili ayrılma veya birleşme davaları,
- İflas davaları,
- Boşanmalarla ilgili mali anlaşmazlıklar,
- İşletmeler arası sorunlar.
B- UZMAN ŞAHİTLİK
Mahkemelerde hakimler bir davanın sağlıklı bir biçimde sürdürülmesi ve sonuçlandırılması amacıyla adli muhasebecilerin uzman şahitliklerinden yararlanmaktadırlar. Toplumlarda özellikle ekonomik kökenli davaların ve davalı sayısının giderek artması, konuların giderek karmaşıklaşması bu gereksinimi üst noktaya getirmiştir. Adli muhasebecilerin özel bilgileri, hünerleri, deneyimleri ve eğitimleri bu davalarda önemli bir rol oynamaktadır.
Adli muhasebecilerin uzman şahitlik faaliyetinde üzerlerine düşen görevleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz (6)
- Dava konusu ile ilgili olarak gerekli araştırmaları yaparak çeşitli verileri toplamak,
- Bu verilerden bir sonuca vararak bir kanıya ulaşmak,
- Oluşturduğu görüşünü mahkemede hakimlere ve avukatlara aydınlatıcı ve öğretici bir biçimde yansıtmak.
Adli muhasebeciler böyle bir görevi üzerlerine aldıklarında çok önemli bir sorumluluk yüklenmektedirler. Görevlerini ister bir rapor düzenleyerek, ister mahkeme salonunda doğrudan şahitlik yaparak sürdürecek olsunlar adli muhasebecilerin uymaları gereken kuralları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
- Çalışmalarında yansız, objektif ve bağımsız olma,
- Yaratıcı, yatıştırıcı ve ehliyetli bir konumda bulunma,
- Teknik konuları açık bir dille ve öğretici bir biçimde açıklama,
- Taraflarla iletişimi net bir biçimde kurabilme,
- Mahkeme ortamının gereklerine uyum gösterme,
C- HİLE DENETÇİLİĞİ VEYA ARAŞTIRMACI MUHASEBECİLİK
Son yıllarda işletme çalışanlarınca veya farklı alanlarda ve biçimlerde yapılan hileler toplumun önemli sorunlarından biri durumuna gelmiştir. Çok farklı türlerde yapılan hileler sayı ve tutar olarak giderek artmaktadır. Yapılan hilelerin nedenleri ve yapanların özellikleri önemli istatistikler olarak ortaya çıkmaktadır. Makalemizin konusu olmamasına karşın birkaç özet rakam verilebilir. Örneğin ABD de yılda işletme çalışanları tarafından yapılan hile tutarları 400 Milyar USD olarak tahmin edilmektedir. Çeşitli ülkelerde yapılan araştırmalar işletmelerin yıllık gelirlerinin %6?sını bu gibi yolsuzluklar nedeniyle kaybettiklerini göstermektedir (7)
Günümüz dünyasında işletme çalışanları, tepe yöneticileri ve bireyler tarafından çeşitli alanlarda ve biçimlerde hileler yapılabilmektedir (8)
- İşletme çalışanları tarafından işletmelerine karşı yapılan hileler,
- Beyaz yakalılar tarafından işlenen suçlar,
- İşletme tepe yöneticilerinin işletme ilgililerini yanıltmaya yönelik olarak yaptıkları mali tablo hileleri,
- Yatırımlarla ilgili hileler,
- Ticari rüşvetler ve komisyonlar,
- Banka işlemleri ile ilgili hileler,
- Elektronik fon transferleri ile ilgili hileler,
- Kredi kartı hileleri,
- Bilgisayar hileleri,
- İnternet yoluyla yapılan hileler.
Yukarıdaki özet listeden de anlaşılacağı gibi hileli işlemlerin kapsamı çok genişlemiş ve zararları önemli boyutlara ulaşmıştır. Bu tür hilelerin ortaya çıkartılması ve önlenmesi uzmanlık gerektiren işlerden olmuştur. Genel standartlara göre eğitilmiş muhasebeci, bağımsız denetçi ve iç denetçilerden hilelerle savaşmada başarı beklemek zordur. Bu nedenle yeni bir meslek türü zorunlu olarak doğmuştur. Bu mesleği yerine getirenlere, ?Hile Denetçisi?, ?Adli Muhasebeci? veya ?Araştırmacı Muhasebeci? adı verilmektedir.
Örneğin bir işletme tepe yöneticisi çalışanlarından birinin yolsuzluk yaptığından şüpheye düştüğünde adli muhasebeciye başvurmakta ve ondan profesyonel hizmet almaktadır. Adli muhasebecilerden bu görevlerinde beklenen işlevleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
- Yapıldığından şüphe duyulan hileli işlemleri kanıtlarıyla birlikte ortaya çıkarmak,
- Verilen zararın boyutlarını hesaplamak,
- Hilenin yapılmasını önleyici ve caydırıcı önlemlerin alınmasını sağlamak.
IV- ADLİ MUHASEBECİLERİN TAŞIMALARI GEREKEN ÖZELLİKLER
Adli muhasebecilerin normal eğitimlerinin yanında bazı disiplinlerde etkili bir birikim sahibi olmaları gerekmektedir (9)
- Yoğun bir muhasebe bilgisi,
- Hukuk,
- Denetim,
- İşletme yönetimi,
- Pisikoloji,
- Suç bilimi,
- Bilgisayar uygulamaları.
Bir adli muhasebecinin mesleğinde başarılı olabilmesi için normal muhasebeci veya denetçi kalıplarının dışına çıkabilmesi gerekmektedir. Olayların arkasındaki gerçeklere bakacaklarından dolayı bir dedektif gibi davranış sergilemelidirler. Genel kural olarak bir adli muhasebeci örneğin, üçte bir muhasebeci, üçte bir araştırmacı ve üçte bir işletme elemanı gibi davranabilmelidir.
Bir adli muhasebecinin yapısında barındırması gereken özellikleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz (10)
- MERAK: Adli muhasebeci mesleki alanda ilgili ve meraklı olmalıdır. Faaliyetlerinde mesleki şüpheciliğini kullanmalıdır.
- ISRARCILIK: Adli muhasebeci üzerine aldığı işi tümüyle tamamlayana kadar araştırmalarını sürdürmelidir.
- YARATICILIK: Adli muhasebeciler uymak durumunda oldukları ilke ve standartlar yanında olabildiğince yaratıcı olmalı, ayrıntılara dikkat etmelidirler.
- SEZGİ: Adli muhasebeciler her durumu kendi özelliklerine göre araştırmalı, olayı hem bir resim gibi genel olarak hem de ayrıntıları ile analiz etmelidirler. Baskı ortamında sakin davranmalı, iyi bir işletme sezgisine sahip olabilmeli, kararlarında net, analitik ve mantıki bir düşünceyi hakim kılmalıdır.
- HÜNER: Bir adli muhasebeci tüm çalışmalarını sunmak amacıyla yazılı veya sözlü iletişimde başarılı olmalıdır. İnsan ilişkilerini sağlıklı bir biçimde kurabilmelidir.
V- ADLİ MUHASEBECİLİK EĞİTİMİ VE MESLEK MENSUBU OLMA
Anlaşılacağı gibi bir adli muhasebeci olabilmek için normal bir lisans eğitimi yeterli olmamaktadır. Bu bir ön koşuldur. Örneğin ABD de belgeli bir adli muhasebeci olabilmek için çeşitli aşamalardan geçilmektedir (11)
- Lisans eğitimi,
- İki yıl süreyle mesleki deneyim,
- ABD de faaliyet gösteren ?Diplomalı Hile Araştırmacıları Kuruluşu (ACFE)?nun sınavlarında başarılı olmak.
ACFE dünyada bu meslekle ilgili faaliyet gösteren kurumlar arasında en önemlisi olarak kabul edilmektedir. 25.000 civarında kayıtlı meslek mensupları bulunmaktadır. ACFE, adli muhasebecilik ve hile denetçiliği konularında yaygın hizmetler vermekte, eğitimler ve seminerler düzenlemekte, yayınlar yapmaktadır. Dolayısıyla mesleği başarılı bir biçimde yönlendirmektedir.
ACFE, meslek sınavlarını dört ana bölümde yapmaktadır:
- Finansal işlemler,
- Araştırmacılık,
- Yasal unsurlar,
- Suç bilimi.
Bu açıdan bakıldığında normal koşullarda bir lisans eğitimi gören bir kişinin aldığı dersler ve bilgiler bu mesleleğin üyesi olmasına yetmemektedir. Bu nedenle bir ek eğitimin sisteme bir biçimde monte edilmesi gerekmektedir.
Örneğin ABD?de muhasebe eğitimindeki değişimler ve adli muhasebecilik veya hile denetçiliğine artan talep yüksek eğitim kurumlarının programlarını gözden geçirmeye itmiştir. Bunun sonucu adli muhasebe eğitimi normal muhasebe eğitimine monte edilmeye başlanmıştır.
Adli muhasebe mesleğini sisteme kazandırmak için gerekli eğitimin üniversite programlarına çeşitli biçimlerde monte edilmesi olasılığı bulunmaktadır (12)
- Normal lisans programına gerekli derslerin eklenmesi,
- Ayrı bir yüksek lisans programı oluşturulması,
- Bir kurs programı oluşturması.
VI- SONUÇ
Bu makalemizde ülkemizde fazla bilinmeyen ve en azından uygulaması olmayan bir meslek alanını tanıtmaya çalıştık. Bizde uygulaması olmayan ?Adli Muhasebecilik? veya ?Hile Denetçiliği? gelişmiş ülkelerde oldukça yaygınlaşmış ve talep alan bir meslektir. Bunun nedeni oldukça açıktır. Ülkelerin çeşitli açılardan büyümeleri ve ekonomilerinin gelişmesi uzmanlık gerektiren bu mesleğe gereksinimi arttırmıştır.
Ekonomilerde ve iş hayatında kişilerin neden oldukları suç oranları giderek artmaktadır. Kişiler ve kurumlar arasındaki ekonomik ve ticari anlaşmazlıklar, çalışanların ait oldukları işletmelere verdikleri zararların önemli boyutlara gelmesi, işletme tepe yönetimlerinin diğer işletme ilgililerini önemli oranlarda yanıltmaları böyle bir mesleğin doğmasını kaçınılmaz bir duruma getirmiştir.
Ülkemiz herkesin açıkça bildiği gibi bu ortamdan soyutlanamaz. Gelişmiş ülkelerle bir benzer bir de benzemez yönümüz bulunmaktadır:
- Gelişmiş ülkelerde ortaya çıkan olumsuz tablo bizde de aynen vardır.
- Gelişmiş ülkeler bu olumsuz durumdan doğan zararları en aza indirmek için önlemlerini almakta, biz ise bu konularda bir şey yapmamaktayız.
Türkiye?de avukatlar üzerlerine aldıkları davalarda uzman bir desteğe kesinlikle gerek duymak durumundadırlar. Benzetmek istemesek de mahkemelerimiz bilirkişilik kurumuna sürekli başvurmaktadırlar. Bu kurumun genel başarısı ortadadır. Bu nedenle mahkemelerimize gerçek anlamda uzman şahitler gerekmektedir. Günümüzde işletmelerimiz, çalışanları tarafından değişik biçimlerde zarara uğratılmaktadır. Bu zararları en aza indirecek önleyici ve ortaya çıkartıcı önlemlerin alınması gerekmektedir.
Sonuç olarak ülkemizin ?Adli Muhasebecilik? mesleğine şiddetle gereksinimi bulunmaktadır. Bu mesleği oluşturacak alt yapı birikimi bulunmaktadır. Yapılması gereken sistemli bir biçimde organize olabilmektir.
Prof.Dr.Nejat BOZKURT
Marmara Üniversitesi
I- GENEL AÇIKLAMA
AL CAPONE? Yalnızca Bir Muhasebeci Tarafından Yakalanabilmiştir? ABD?de ?İç Gelirler Servisi (IRS)?, hazırladığı bir posterde kendileri ile yukarıdaki ibare aracılığı ile övünmektedir. Suç İmparatorunu yasal gücü ile yakalayamayan devlet, IRS in bir özel ajanını kullanarak AL CAPONE?u ele geçirmiştir (1)
Yukarıdaki örnek olayında sembolik desteğiyle, 1980?li yıllardan itibaren ağırlıklı olarak ABD olmak üzere gelişmiş olan ülkelerde önemli bir meslek yaygın bir biçimde gelişmeye başlamıştır. Bu meslek orijinal ismi ile ?Forensic Accounting? olarak anılmaktadır. Forensic kelimesi sözlük anlamı ile ?Mahkemeye ait?, ?Adli davalarda bir standart olarak kabul edilme? biçimlerinde açıklanabilmektedir (2). Dilimize örneğin ?Adli Tıp? örneğinde olduğu gibi ?Adli Muhasebe?, uygulayan açısından ?Adli Muhasebeci? olarak çevrilebilecek bu mesleği makalemizde tanıtmaya ve önerilerde bulunmaya çalışacağız.
Ülkemizde, ne yazık ki uygulaması olamayan bu mesleğin kapsamı ve özellikleri aşağıda yer alan bölümlerde genel olarak açıklanmıştır.
II- ADLİ MUHASEBECİLİK MESLEĞİNİ GEREKTİREN NEDENLER
Yukarıda girişini yapmaya çalıştığımız mesleğe ilişkin gereksinim Batı ülkelerinde 1980?li yıllardan sonra aşağıda sıralayacağımız nedenlerden dolayı doğmuştur. Görüleceği gibi ülkemizdeki durumda farklı bir biçimde ortaya çıkmayacaktır (3)
- Toplumda bireyler ve kurumlar artan oranda mahkemelere başvurmaya başlamıştır,
Ticari işlemler giderek karmaşıklaşmaktadır,
- Toplumda, bireyler ve kurumlarla devletin ilişkileri giderek sorun doğurmaya başlamıştır,
- İşletmelerde çalışanların yaptıkları yolsuzluklar giderek artmakta ve ortaya çıkartılması ve de önlenmesi zorlaşmaktadır,
- Artan sayıda ve büyük tutarlarda işletme başarısızlıkları yaşanmaktadır,
- Avukatlar ve mahkemeler karşılaştıkları olaylarda daha fazla uzman desteğine gerek duymaktadırlar.
Yukarıda sayılan özet nedenlerden dolayı, işletmeler, avukatlar, mahkemeler ve diğer kamu kurumları sorunların çözümünde destek hizmeti verecek bir mesleğe gereksinim duymaktadırlar.
III- ADLİ MUHASEBECİLİK MESLEĞİNİN KAPSAMI
Çeşitli nedenlerin etkisiyle zorunlu olarak ortaya çıkan bu meslek muhasebe uygulamalarının yapısını değiştirmiştir. Standart olarak kayıtlarda yer alan sayıların ön yüzü ile uğraşan muhasebeciler, bu meslek ile birlikte sayıların arkada kalan dünyasına bakmaya ve sorgulamaya başlamışlardır. Bu meslek aracılığı ile muhasebe bilgisi ve hüneri yasal sorunlar yönünde ağırlıklı olarak uygulanmaya başlamıştır. Günümüzün karmaşık ekonomik yapısında bu uygulama kaçınılmaz bir duruma gelmiştir. Adli Muhasebe mesleğinin uygulama kapsamını üç ana bölüme ayırmak ve açıklamalar getirmek mümkündür (4)
- Dava destek danışmanlığı,
- Uzman şahitlik,
- Hile denetçiliği veya araştırmacı muhasebecilik.
A- DAVA DESTEK DANIŞMANLIĞI
İçeriğinden kolayca anlaşılacağı gibi mesleğin bu uygulama alanında, adli muhasebecilerin bir adli dava öncesinde veya sürme aşamasında ilgili avukata çeşitli açılardan hizmet vermesi yer almaktadır. Günümüzde avukatların yürütmek durumunda kaldıkları bir davada adli muhasebecilerin verecekleri hizmetleri almaya gereksinimleri bulunmaktadır. Bu danışmanlığın uygulama alanı çok geniştir.
Adli muhasebecilerin avukatlara dava öncesinde veya sırasında verecekleri hizmetleri iki temel işlevde toplayabiliriz (5)
- Gerekli verilerin ortaya konulması,
- Toplanan verilerin analiz edilmesi.
Gerekli verilerin ortaya konulması sürecinde, avukatların bir yasal işlemde gereksinim duyacakları verilerin ilgili, yeterli ve doğru olarak saptanması ve sunulması faaliyeti yer almaktadır. Analiz etme sürecinde ise mahkemeye sunulacak mali nitelikli verilerin değerlendirilmesi ve avukatların bu bulguları yorumlamasına yardım etme amacı yer almaktadır.
Adli muhasebecilerin dava destek danışmanlığının alanına çok çeşitli konular girmektedir. Bunların bazılarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
- Her türlü yolsuzluk davaları,
- İşletme değerlemeleri,
- Hasar ve zarar tahminleri,
- Sigorta anlaşmazlıkları,
- Anlaşmalardan doğan sorunlar,
- Patent, hak ve markalarla ilgili doğan sorunlar,
- İşletmelerle ilgili ayrılma veya birleşme davaları,
- İflas davaları,
- Boşanmalarla ilgili mali anlaşmazlıklar,
- İşletmeler arası sorunlar.
B- UZMAN ŞAHİTLİK
Mahkemelerde hakimler bir davanın sağlıklı bir biçimde sürdürülmesi ve sonuçlandırılması amacıyla adli muhasebecilerin uzman şahitliklerinden yararlanmaktadırlar. Toplumlarda özellikle ekonomik kökenli davaların ve davalı sayısının giderek artması, konuların giderek karmaşıklaşması bu gereksinimi üst noktaya getirmiştir. Adli muhasebecilerin özel bilgileri, hünerleri, deneyimleri ve eğitimleri bu davalarda önemli bir rol oynamaktadır.
Adli muhasebecilerin uzman şahitlik faaliyetinde üzerlerine düşen görevleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz (6)
- Dava konusu ile ilgili olarak gerekli araştırmaları yaparak çeşitli verileri toplamak,
- Bu verilerden bir sonuca vararak bir kanıya ulaşmak,
- Oluşturduğu görüşünü mahkemede hakimlere ve avukatlara aydınlatıcı ve öğretici bir biçimde yansıtmak.
Adli muhasebeciler böyle bir görevi üzerlerine aldıklarında çok önemli bir sorumluluk yüklenmektedirler. Görevlerini ister bir rapor düzenleyerek, ister mahkeme salonunda doğrudan şahitlik yaparak sürdürecek olsunlar adli muhasebecilerin uymaları gereken kuralları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
- Çalışmalarında yansız, objektif ve bağımsız olma,
- Yaratıcı, yatıştırıcı ve ehliyetli bir konumda bulunma,
- Teknik konuları açık bir dille ve öğretici bir biçimde açıklama,
- Taraflarla iletişimi net bir biçimde kurabilme,
- Mahkeme ortamının gereklerine uyum gösterme,
C- HİLE DENETÇİLİĞİ VEYA ARAŞTIRMACI MUHASEBECİLİK
Son yıllarda işletme çalışanlarınca veya farklı alanlarda ve biçimlerde yapılan hileler toplumun önemli sorunlarından biri durumuna gelmiştir. Çok farklı türlerde yapılan hileler sayı ve tutar olarak giderek artmaktadır. Yapılan hilelerin nedenleri ve yapanların özellikleri önemli istatistikler olarak ortaya çıkmaktadır. Makalemizin konusu olmamasına karşın birkaç özet rakam verilebilir. Örneğin ABD de yılda işletme çalışanları tarafından yapılan hile tutarları 400 Milyar USD olarak tahmin edilmektedir. Çeşitli ülkelerde yapılan araştırmalar işletmelerin yıllık gelirlerinin %6?sını bu gibi yolsuzluklar nedeniyle kaybettiklerini göstermektedir (7)
Günümüz dünyasında işletme çalışanları, tepe yöneticileri ve bireyler tarafından çeşitli alanlarda ve biçimlerde hileler yapılabilmektedir (8)
- İşletme çalışanları tarafından işletmelerine karşı yapılan hileler,
- Beyaz yakalılar tarafından işlenen suçlar,
- İşletme tepe yöneticilerinin işletme ilgililerini yanıltmaya yönelik olarak yaptıkları mali tablo hileleri,
- Yatırımlarla ilgili hileler,
- Ticari rüşvetler ve komisyonlar,
- Banka işlemleri ile ilgili hileler,
- Elektronik fon transferleri ile ilgili hileler,
- Kredi kartı hileleri,
- Bilgisayar hileleri,
- İnternet yoluyla yapılan hileler.
Yukarıdaki özet listeden de anlaşılacağı gibi hileli işlemlerin kapsamı çok genişlemiş ve zararları önemli boyutlara ulaşmıştır. Bu tür hilelerin ortaya çıkartılması ve önlenmesi uzmanlık gerektiren işlerden olmuştur. Genel standartlara göre eğitilmiş muhasebeci, bağımsız denetçi ve iç denetçilerden hilelerle savaşmada başarı beklemek zordur. Bu nedenle yeni bir meslek türü zorunlu olarak doğmuştur. Bu mesleği yerine getirenlere, ?Hile Denetçisi?, ?Adli Muhasebeci? veya ?Araştırmacı Muhasebeci? adı verilmektedir.
Örneğin bir işletme tepe yöneticisi çalışanlarından birinin yolsuzluk yaptığından şüpheye düştüğünde adli muhasebeciye başvurmakta ve ondan profesyonel hizmet almaktadır. Adli muhasebecilerden bu görevlerinde beklenen işlevleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
- Yapıldığından şüphe duyulan hileli işlemleri kanıtlarıyla birlikte ortaya çıkarmak,
- Verilen zararın boyutlarını hesaplamak,
- Hilenin yapılmasını önleyici ve caydırıcı önlemlerin alınmasını sağlamak.
IV- ADLİ MUHASEBECİLERİN TAŞIMALARI GEREKEN ÖZELLİKLER
Adli muhasebecilerin normal eğitimlerinin yanında bazı disiplinlerde etkili bir birikim sahibi olmaları gerekmektedir (9)
- Yoğun bir muhasebe bilgisi,
- Hukuk,
- Denetim,
- İşletme yönetimi,
- Pisikoloji,
- Suç bilimi,
- Bilgisayar uygulamaları.
Bir adli muhasebecinin mesleğinde başarılı olabilmesi için normal muhasebeci veya denetçi kalıplarının dışına çıkabilmesi gerekmektedir. Olayların arkasındaki gerçeklere bakacaklarından dolayı bir dedektif gibi davranış sergilemelidirler. Genel kural olarak bir adli muhasebeci örneğin, üçte bir muhasebeci, üçte bir araştırmacı ve üçte bir işletme elemanı gibi davranabilmelidir.
Bir adli muhasebecinin yapısında barındırması gereken özellikleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz (10)
- MERAK: Adli muhasebeci mesleki alanda ilgili ve meraklı olmalıdır. Faaliyetlerinde mesleki şüpheciliğini kullanmalıdır.
- ISRARCILIK: Adli muhasebeci üzerine aldığı işi tümüyle tamamlayana kadar araştırmalarını sürdürmelidir.
- YARATICILIK: Adli muhasebeciler uymak durumunda oldukları ilke ve standartlar yanında olabildiğince yaratıcı olmalı, ayrıntılara dikkat etmelidirler.
- SEZGİ: Adli muhasebeciler her durumu kendi özelliklerine göre araştırmalı, olayı hem bir resim gibi genel olarak hem de ayrıntıları ile analiz etmelidirler. Baskı ortamında sakin davranmalı, iyi bir işletme sezgisine sahip olabilmeli, kararlarında net, analitik ve mantıki bir düşünceyi hakim kılmalıdır.
- HÜNER: Bir adli muhasebeci tüm çalışmalarını sunmak amacıyla yazılı veya sözlü iletişimde başarılı olmalıdır. İnsan ilişkilerini sağlıklı bir biçimde kurabilmelidir.
V- ADLİ MUHASEBECİLİK EĞİTİMİ VE MESLEK MENSUBU OLMA
Anlaşılacağı gibi bir adli muhasebeci olabilmek için normal bir lisans eğitimi yeterli olmamaktadır. Bu bir ön koşuldur. Örneğin ABD de belgeli bir adli muhasebeci olabilmek için çeşitli aşamalardan geçilmektedir (11)
- Lisans eğitimi,
- İki yıl süreyle mesleki deneyim,
- ABD de faaliyet gösteren ?Diplomalı Hile Araştırmacıları Kuruluşu (ACFE)?nun sınavlarında başarılı olmak.
ACFE dünyada bu meslekle ilgili faaliyet gösteren kurumlar arasında en önemlisi olarak kabul edilmektedir. 25.000 civarında kayıtlı meslek mensupları bulunmaktadır. ACFE, adli muhasebecilik ve hile denetçiliği konularında yaygın hizmetler vermekte, eğitimler ve seminerler düzenlemekte, yayınlar yapmaktadır. Dolayısıyla mesleği başarılı bir biçimde yönlendirmektedir.
ACFE, meslek sınavlarını dört ana bölümde yapmaktadır:
- Finansal işlemler,
- Araştırmacılık,
- Yasal unsurlar,
- Suç bilimi.
Bu açıdan bakıldığında normal koşullarda bir lisans eğitimi gören bir kişinin aldığı dersler ve bilgiler bu mesleleğin üyesi olmasına yetmemektedir. Bu nedenle bir ek eğitimin sisteme bir biçimde monte edilmesi gerekmektedir.
Örneğin ABD?de muhasebe eğitimindeki değişimler ve adli muhasebecilik veya hile denetçiliğine artan talep yüksek eğitim kurumlarının programlarını gözden geçirmeye itmiştir. Bunun sonucu adli muhasebe eğitimi normal muhasebe eğitimine monte edilmeye başlanmıştır.
Adli muhasebe mesleğini sisteme kazandırmak için gerekli eğitimin üniversite programlarına çeşitli biçimlerde monte edilmesi olasılığı bulunmaktadır (12)
- Normal lisans programına gerekli derslerin eklenmesi,
- Ayrı bir yüksek lisans programı oluşturulması,
- Bir kurs programı oluşturması.
VI- SONUÇ
Bu makalemizde ülkemizde fazla bilinmeyen ve en azından uygulaması olmayan bir meslek alanını tanıtmaya çalıştık. Bizde uygulaması olmayan ?Adli Muhasebecilik? veya ?Hile Denetçiliği? gelişmiş ülkelerde oldukça yaygınlaşmış ve talep alan bir meslektir. Bunun nedeni oldukça açıktır. Ülkelerin çeşitli açılardan büyümeleri ve ekonomilerinin gelişmesi uzmanlık gerektiren bu mesleğe gereksinimi arttırmıştır.
Ekonomilerde ve iş hayatında kişilerin neden oldukları suç oranları giderek artmaktadır. Kişiler ve kurumlar arasındaki ekonomik ve ticari anlaşmazlıklar, çalışanların ait oldukları işletmelere verdikleri zararların önemli boyutlara gelmesi, işletme tepe yönetimlerinin diğer işletme ilgililerini önemli oranlarda yanıltmaları böyle bir mesleğin doğmasını kaçınılmaz bir duruma getirmiştir.
Ülkemiz herkesin açıkça bildiği gibi bu ortamdan soyutlanamaz. Gelişmiş ülkelerle bir benzer bir de benzemez yönümüz bulunmaktadır:
- Gelişmiş ülkelerde ortaya çıkan olumsuz tablo bizde de aynen vardır.
- Gelişmiş ülkeler bu olumsuz durumdan doğan zararları en aza indirmek için önlemlerini almakta, biz ise bu konularda bir şey yapmamaktayız.
Türkiye?de avukatlar üzerlerine aldıkları davalarda uzman bir desteğe kesinlikle gerek duymak durumundadırlar. Benzetmek istemesek de mahkemelerimiz bilirkişilik kurumuna sürekli başvurmaktadırlar. Bu kurumun genel başarısı ortadadır. Bu nedenle mahkemelerimize gerçek anlamda uzman şahitler gerekmektedir. Günümüzde işletmelerimiz, çalışanları tarafından değişik biçimlerde zarara uğratılmaktadır. Bu zararları en aza indirecek önleyici ve ortaya çıkartıcı önlemlerin alınması gerekmektedir.
Sonuç olarak ülkemizin ?Adli Muhasebecilik? mesleğine şiddetle gereksinimi bulunmaktadır. Bu mesleği oluşturacak alt yapı birikimi bulunmaktadır. Yapılması gereken sistemli bir biçimde organize olabilmektir.
